Kinh lá Buông chứa đựng giá trị về kỹ thuật, mỹ thuật, nghệ thuật và có ý nghĩa quan trọng trong đời sống tâm linh tín ngưỡng tôn giáo của đồng bào dân tộc Khmer.

Kinh lá buông của người Khmer ở An Giang là một trong những di sản văn hóa độc đáo thể hiện sự khéo léo, tài năng sáng tạo trong trình độ kỹ thuật và tri thức của người Khmer.

Đây không chỉ là một di sản văn hóa đại diện cho một tộc người mà còn là di sản văn hóa quý giá của dân tộc Việt Nam cần được gìn giữ, bảo tồn và phát huy.

Theo Cục Văn thư và Lưu trữ Nhà nước, xuất hiện từ thế kỷ 19, Kinh lá buông được viết bằng tiếng Khmer cổ hay tiếng Pali theo trường phái Thomanadut và Mahainikai. Đây là loại thư tịch cổ quý hiếm khắc chữ trên lá buông của người dân tộc Khmer (gọi là Satra).

Ở An Giang, Kinh lá buông hiện còn lưu giữ trên 100 bộ Kinh Phật tại 30/65 chùa Khmer thuộc hai huyện Tri Tôn và Tịnh Biên. Mỗi bộ Kinh có từ 4 -10 cuốn (quyển), mỗi cuốn có 20-60 lá kinh, mỗi mặt lá có 5 dòng, với khoảng 150 chữ.

Kinh lá Buông là tài liệu quý chứa đựng nhiều triết lý sống, nhân sinh quan theo tinh thần Phật giáo, thơ ca, sử thi, giáo lý của đức Phật răn dạy con người làm điều lành,... chỉ được mở ra thuyết pháp vào những dịp quan trọng như lễ Phật Đản, lễ dâng bông, lễ dâng y cà sa, lễ cúng trăng, lễ cúng ông bà,… của đồng bào dân tộc thiểu số Khmer.

Ngoài kinh Phật, các văn bản viết trên lá Buông còn ghi chép các nội dung về văn học, lịch pháp, y học, những câu chuyện kể về các hiện tượng của đời sống xã hội,…

Kinh lá buông có 4 loại gồm kinh Phật; truyện cổ dân gian; hội hè, trò chơi dân gian; bài giáo huấn dân gian. Trong đó, Kinh Phật chạm khắc trên lá buông là tài liệu quý, ghi lại những lời dạy của Phật để truyền cho hậu thế và chỉ được mở ra thuyết pháp vào những dịp quan trọng như lễ Phật Đản, lễ Kathina (lễ dâng bông, dâng y cà sa), lễ Thvai PresKhe (Cúng trăng), Lễ Dolta (Cúng ông bà)...

Theo các sãi cả chùa Khmer, cây lá Buông có hình dáng giống cây cọ, cây thốt nốt. Lá Buông có độ bền cao, để lâu không mục, không bị mối mọt ăn nên dù trải qua nhiều thế kỷ mà những kinh Phật, hay tài liệu cổ được ghi trên lá buông vẫn còn được lưu giữ và còn nguyên giá trị.

Nghệ thuật khắc chữ trên lá buông rất kỳ công. Ngay từ lúc còn là búp trên cây, lá buông đã được chọn và ghép vào khung cây để lá phát triển theo ý muốn, tránh tiếp xúc với ánh sáng mặt trời từ 3-5 tháng, sau đó cắt xuống, mang phơi khô và sử dụng.

Khi khắc chữ trên lá phải sử dụng mũi bút bằng sắt và viết xong dùng vải thấm than trộn với dầu thông rồi nhúng qua dầu lửa để quét lên chữ khắc.

Với những giá trị được trao truyền từ đời này sang đời khác trong các chùa Khmer vùng Bảy Núi, ngày 23/1/2017, tri thức và kỹ thuật viết chữ trên lá Buông của người Khmer tỉnh An Giang được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục Di sản Văn hóa Phi Vật thể Quốc gia.

Hiện nay ở các chùa Khmer ở hai huyện Tri Tôn và Tịnh Biên còn rất ít các vị sư sãi biết khắc chữ trên lá Buông. Lý do là để hoàn thành một cuốn kinh lá phải trải qua nhiều công đoạn, tốn rất nhiều công sức, lại đòi hỏi sự khéo léo, lòng đam mê đối với công việc này. Mặt khác, muốn khắc được thì người học phải am tường nội dung của từng loại kinh cũng là điều rất quan trọng vì hầu hết các bộ kinh lá Buông được chạm khắc bằng chữ Khmer cổ và chữ Pali.

Đặc biệt là những năm gần đây, nguyên liệu lá Buông cũng trở nên khan hiếm nên việc chép chữ lá Buông và các bộ kinh lá Buông đang đứng trước nguy cơ thất truyền theo thời gian.

Nhằm bảo tồn và lưu truyền cho thế hệ sau những giá trị đặc sắc Kinh lá Buông, tỉnh An Giang đã phê duyệt Đề án bảo tồn và phát huy giá trị Di sản Văn hóa Phi Vật thể Quốc gia “Tri thức và kỹ thuật viết chữ trên lá Buông của người Khmer tỉnh An Giang” đến năm 2030.

Cụ thể, đề án được chia làm 2 giai đoạn. Giai đoạn 1 (2022-2026), sẽ thực hiện công tác kiểm kê, phân loại các bộ kinh lá Buông trên địa bàn tỉnh theo hệ thống. Triển khai bảo quản trị liệu, phục hồi đối với những di sản kinh lá Buông đã bị hư hỏng và hướng dẫn bảo quản cho các chùa đang lưu giữ kinh lá Buông.

Sau đó, tỉnh sẽ thực hiện tư liệu hóa và số hóa di sản “Tri thức và kỹ thuật viết chữ trên lá Buông của người Khmer tỉnh An Giang.”

Song song đó, tỉnh sẽ tổ chức bảo tồn và phát huy giá trị của di sản đã được nhận diện, xây dựng thêm các dị bản của một số bộ kinh lá Buông phục vụ cho công tác giáo dục di sản, phát triển du lịch. Đồng thời, sẽ dịch thuật một số bộ kinh lá Buông tiêu biểu để làm tư liệu tham khảo, nghiên cứu và giới thiệu tuyên truyền trên các phương tiện thông tin đại chúng với nhiều hình thức; đưa vào chương trình học ngoại khóa và các cuộc thi ở các trường học về việc tìm hiểu về di sản.

Giai đoạn 2 (2028-2030), tỉnh sẽ thực hiện xây dựng hồ sơ đăng ký công nhận di sản tư liệu tri thức và kỹ thuật viết chữ trên lá buông của người Khmer ở tỉnh An Giang thuộc chương trình ký ức thế giới khu vực châu Á-Thái Bình Dương của UNESCO./.