Việc chuyển đổi mô hình quản lý thuế “tiền kiểm, áp đặt” sang “hậu kiểm, dựa trên rủi ro” và thúc đẩy tuân thủ tự nguyện không chỉ là sự cải cách về thủ tục, mà còn là một cuộc cách mạng về tư duy.

Trong bối cảnh kinh tế toàn cầu đầy biến động và yêu cầu phát triển trong nước ngày càng cao, việc đảm bảo nguồn thu ngân sách ổn định trở thành nhiệm vụ sống còn. Tuy nhiên, thay vì tập trung vào các biện pháp cưỡng chế, ngành Thuế Việt Nam đang có một bước chuyển chiến lược “đặt trọng tâm vào việc xây dựng niềm tin và thúc đẩy sự tuân thủ tự nguyện từ người nộp thuế”.

Tại hội thảo “Thúc đẩy tự giác tuân thủ, đóng góp đầy đủ thuế – Xây dựng kỷ nguyên hùng cường” do Báo Lao Động và Cục Thuế – Bộ Tài chính phối hợp chủ trì, Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) đồng hành tổ chức ngày 23/10 tại Hà Nội, các chuyên gia, nhà quản lý và đại diện doanh nghiệp cho rằng niềm tin và sự công bằng chính là “chìa khóa” để xây dựng một hệ thống thuế hiện đại, bền vững.

Thước đo niềm tin xã hội

Chia sẻ kinh nghiệm quốc tế, ông Mai Sơn, Phó Tổng cục trưởng Tổng cục Thuế, nhấn mạnh rằng ở các quốc gia phát triển, tuân thủ thuế tự nguyện được coi là “thước đo quan trọng của niềm tin xã hội”. Theo ông, Cơ quan Thuế hiện đại tập trung tạo điều kiện để người dân, doanh nghiệp “làm đúng ngay từ đầu” thay vì xử phạt vi phạm.

“Hầu hết hệ thống thuế vận hành theo cơ chế tự khai, tự nộp. Khi người nộp thuế tin vào sự minh bạch, công bằng của hệ thống, họ sẽ tự giác tuân thủ. Ở nhiều nước thuộc Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD), tỷ lệ nộp tờ khai đúng hạn trên 95%, đây chính là minh chứng cho văn hóa và niềm tin bền vững giữa người dân và chính quyền”, ông Sơn phân tích.

Tại Việt Nam, ông Sơn cho biết cơ chế “tự khai-tự nộp” đã được luật hóa từ năm 2007, đánh dấu bước ngoặt chuyển đổi sang vai trò đồng hành, hỗ trợ của cơ quan Thuế. Những năm qua, ngành Thuế đã đẩy mạnh cải cách toàn diện, đặc biệt là chuyển đổi số. Đến nay, tỷ lệ doanh nghiệp khai, nộp và hoàn thuế điện tử đã đạt gần 100%.

Cụ thể, gần 19 tỷ hóa đơn điện tử đã được xử lý kể từ khi triển khai toàn quốc, cho thấy một khối lượng giao dịch rất lớn đã được số hóa. Cùng với đó, việc hoàn thiện chính sách, áp dụng quản lý rủi ro và tinh gọn bộ máy đã giúp giảm gánh nặng cho doanh nghiệp tuân thủ tốt đồng thời tập trung nguồn lực vào các khu vực rủi ro cao.

Tuy những con số về hiện đại hóa rất ấn tượng, nhưng thực tế từ phía doanh nghiệp, đặc biệt là khối doanh nghiệp nhỏ và vừa (SME) và hộ kinh doanh vẫn còn nhiều trăn trở. Giáo sư, tiến sỹ Mạc Quốc Anh, Ủy viên Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, chỉ ra một vấn đề sâu sắc hơn: “Điều mà doanh nghiệp nhỏ thực sự phải chịu là ‘chi phí ẩn’ – cái giá của sự không chắc chắn. Không chắc quy định nào đang có hiệu lực và quan trọng nhất, không chắc mình làm đúng hay chưa”.

Theo ông Mạc Quốc Anh, nỗi sợ sai quy định là rào cản tâm lý lớn nhất. Ông dẫn chứng một chủ hộ kinh doanh ở Đống Đa chia sẻ: “Tôi lên doanh nghiệp để mở rộng quy mô, nhưng vừa đăng ký xong đã lo lắng không biết nộp thuế giá trị gia tăng ra sao. Do đó, tôi đã phải thuê thêm kế toán ngoài với chi phí 2 triệu đồng/tháng, chỉ để ‘đi cho đúng đường’.” Đó là chi phí tinh thần không được tính trong các báo cáo cải cách. Do vậy, ông Quốc Anh cho rằng cơ quan Thuế không chỉ cần làm đúng, mà phải làm cho người nộp thuế hiểu rằng họ đang làm đúng.

“Khi doanh nghiệp nhỏ cảm thấy an tâm rằng mình ‘đang ở phía đúng của luật’, tuân thủ khi đó không còn là nghĩa vụ hành chính, mà là biểu hiện của văn hóa kinh doanh văn minh”, ông Quốc Anh nhấn mạnh.

Đồng tình với quan điểm này, ông Hoàng Quang Phòng, Phó Chủ tịch Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI), cung cấp thêm số liệu cho thấy dù tỷ lệ tuân thủ thủ tục cao, các vấn đề như nợ đọng thuế (tổng nợ đến tháng 3/2025 là 219.601 tỷ đồng), mua bán hóa đơn bất hợp pháp, hay chuyển giá trong khu vực FDI vẫn còn phức tạp. Điều này cho thấy khoảng cách giữa “tuân thủ kỹ thuật” và “tuân thủ tự giác” còn khá lớn, đòi hỏi các giải pháp đồng bộ hơn để nâng cao năng lực tuân thủ thực chất cho doanh nghiệp.

Minh bạch và công bằng

Vậy đâu là nền tảng để xây dựng sự tuân thủ tự giác? Phó giáo sư, tiến sỹ Lê Xuân Trường, Trưởng Khoa Thuế và Hải quan, Học viện Tài chính, lý giải rằng công bằng thuế là yếu tố cốt lõi.

“Khi phần đông người dân cảm thấy thỏa mãn về tính công bằng của hệ thống thuế, họ sẽ có động lực tuân thủ tốt hơn và giảm bớt động lực trốn thuế”, ông Trường nói.

Ông Trường phân tích, một hệ thống công bằng phải đảm bảo cả hai khía cạnh. Cụ thể, công bằng theo chiều dọc (người có thu nhập cao hơn, tài sản lớn hơn phải trả thuế nhiều hơn) và công bằng theo chiều ngang (những người có điều kiện tương tự phải được đối xử về thuế như nhau).

Nhìn từ góc độ toàn cầu, ông Bùi Ngọc Tuấn, Phó Tổng Giám đốc Deloitte Việt Nam, cho biết tuân thủ thuế đang chuyển từ “nghĩa vụ pháp lý” sang “cam kết minh bạch và trách nhiệm xã hội doanh nghiệp”. Ông chia sẻ theo một khảo sát toàn cầu của Deloitte, 82% lãnh đạo doanh nghiệp tin rằng yêu cầu công khai thông tin thuế sẽ tăng mạnh trong 2–3 năm tới; Hơn 86% cho rằng chuyển đổi số và tự động hóa thuế là ưu tiên hàng đầu của họ trong thời gian tới; Hơn 50% nhấn mạnh việc xây dựng năng lực quản trị thuế bền vững là nền tảng quan trọng cho phát triển bền vững, góp phần xây dựng, bảo vệ thương hiệu và giá trị doanh nghiệp.

“Trong kỷ nguyên dữ liệu mở, tuân thủ và minh bạch thuế chính là một yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến giá trị và danh tiếng của công ty. Doanh nghiệp cần chuyển từ tư duy ‘đối phó’ sang chủ động quản trị rủi ro, xem dữ liệu thuế như một tài sản chiến lược,” ông Tuấn nhận định.

Để hiện thực hóa mục tiêu này, ngành Thuế đã vạch ra 6 định hướng trọng tâm, bao gồm: Tiếp tục hoàn thiện chính sách đơn giản, minh bạch; Đẩy mạnh chuyển đổi số và xây dựng dữ liệu lớn liên thông; Tái thiết kế quy trình nghiệp vụ lấy người nộp thuế làm trung tâm; Tăng cường hỗ trợ cá nhân hóa theo từng nhóm đối tượng; Kiên quyết xử lý nghiêm các hành vi gian lận.

“Niềm tin được gây dựng bằng sự minh bạch, công bằng và tinh thần phục vụ tận tâm. Chúng tôi cam kết nỗ lực đổi mới toàn diện, lấy sự hài lòng của người nộp thuế làm thước đo, để quyết tâm thực hiện tốt lời căn dặn của Chủ tịch Hồ Chí Minh: 'Thu thuế phải thu được lòng dân’,” ông Mai Sơn khẳng định./.