Việc đưa nghệ thuật rối nước vào hoạt động du lịch mở ra hướng phát triển mới vừa tạo thêm sinh kế cho người dân vừa là động lực gìn giữ, phát huy giá trị văn hóa lâu đời của dân tộc.

Thôn Bàn Thạch (trước kia là làng Rạch) phường Hồng Quang, tỉnh Ninh Bình được xem là cái nôi của nghệ thuật múa rối nước. Trải qua bao thăng trầm lịch sử, giữa nhịp sống hiện đại, người dân nơi đây vẫn âm thầm truyền nghề, gìn giữ giá trị văn hóa của quê hương.

Không dừng lại ở sân khấu truyền thống, rối nước nơi đây đang được người dân đưa vào nhiều hoạt động cộng đồng và du lịch, nỗ lực để di sản không chỉ được bảo tồn mà còn phát triển mạnh trong đời sống.

Sống động rối nước Bàn Thạch

Một sớm mùa đông ở làng Bàn Thạch, trong lớp sương mỏng vấn vương trên mặt ao, thủy đình phường rối nước Nam Chấn hiện ra với mái ngói rêu phong, chứng nhân cho những năm tháng huy hoàng của nghệ thuật múa rối nước.

Bên mái đình nhuốm màu thời gian, tiếng đục rối vẫn đều đặn vang lên từ những gian nhà nhỏ, hòa vào tiếng nói chuyện râm ran của các cụ ông, cụ bà, tạo nên cảnh sắc làng quê Bắc Bộ yên bình.

Giữa không gian yên ả ấy, những con rối gỗ thô mộc đang dần thành hình, trở thành nhân vật sống động, sẵn sàng kể lại câu chuyện làng quê, ghi dấu hồn cốt văn hóa mà người dân nơi đây vẫn miệt mài gìn giữ.

Trong đình làng, người dân dành một gian nhà nhỏ lưu giữ những con rối cổ đã từng theo chân nghệ nhân đi khắp nơi biểu diễn.

Nâng niu con rối chú Tễu làm bằng tre, được cho là con rối cổ nhất của làng, nghệ nhân Phan Văn Khuể cho biết, người làng không biết chính xác rối nước có từ khi nào, mọi người truyền tai nhau có từ khoảng 800 năm trước.

Ông Khuể kể rằng, làng trước kia là vùng Nam Chấn vốn có nghề tạc tượng, sơn mài truyền thống. Do đó, trong quá trình lao động, người làng sáng tạo ra các con rối như, chú tễu, cô tiên, long, ly, quy, phượng… linh hồn của trò rối nước.

Con rối được chính người làng làm thủ công theo một quy trình rất công phu, đòi hỏi sự khéo léo, óc sáng tạo và kinh nghiệm của mỗi người. Xưa kia, các cụ thường chọn gỗ sung, gỗ mít để làm rối.

Những loại gỗ này nhẹ, dễ nổi và khá bền trong điều kiện tiếp xúc nhiều với nước.

Sau quá trình tạo khối, chạm khắc, sơn phủ nhiều lần, những con rối hình thành mang sắc thái, cung bậc cảm xúc riêng. Để rối dễ dàng điều khiển, người làng khéo léo tạo các khớp xoay, lò xo, trục chuyển động khiến rối trở nên sinh động.

Từ những con rối sống động, có hồn hòa cùng làn điệu chèo dân gian, người xưa sáng tác các tích trò tái hiện lại câu chuyện lịch sử và hoạt động sinh hoạt hàng ngày tạo nên vở kịch trên mặt nước vui tươi.

Các cụ trong làng kể, xưa kia, cụ Mai Văn Kha làm nghề thợ chạm đã tập hợp những người biết múa rối trong vùng lập phường múa rối nước Nam Chấn.

Phường rối lấy ao làng làm nơi luyện tập và đặt buồng trò biểu diễn múa rối mua vui cho dân làng mỗi dịp lễ hội.

Người dân làng Rạch vốn đã quen lao động ở vùng chiêm trũng, vận dụng tính động của nước, người múa khéo léo điều khiển các quân rối tạo nên màn diễn tưng bừng, náo nhiệt.

Những tích trò như, “Lê Lợi khởi nghĩa”, “Trần Hưng Đạo bình Nguyên”, “Trưng Trắc - Trưng Nhị”, “Cáo bắt vịt”, “Đánh cá”, “Chọi trâu”… là những màn diễn được nhân dân đón chờ.

Tiếng trống chèo, đàn, sáo hòa cùng tiếng nước bắn lên tạo nên bầu không khí náo nhiệt, đậm chất thôn quê.

Trong các lễ hội xuân hay ngày hội làng, phường rối luôn là tâm điểm thu hút đông đảo người xem, trở thành nét văn hóa kết nối các thế hệ. Cũng bởi vậy, phường rối không chỉ nức tiếng trong vùng mà còn được nhiều nơi biết đến, mời biểu diễn cho bà con xem.

Ông Khuể tâm sự, những năm 80 của thế kỷ trước là thời kỳ huy hoàng của rối nước.

Bản thân ông cùng phường rối vào Nam, ra Bắc biểu diễn phục vụ nhân dân mọi miền. Các tích trò và con rối cũng được người làng sáng tác đa dạng hơn, phong phú hơn.

Múa rối nước Bàn Thạch không chỉ để “xem cho vui” mà còn giáo dục đạo lý, truyền tải kinh nghiệm lao động và phản ánh ước mơ của người nông dân về cuộc sống ấm no.

Để sân khấu rối không bị lãng quên

Trải qua thăng trầm của lịch sử, sự biến động của xã hội, đã có thời điểm những con rối nằm im trong buồng tối, phủ bụi thời gian.

Cũng như nhiều loại hình nghệ thuật truyền thống dân gian khác, rối nước Bàn Thạch đứng trước nhiều khó khăn.

Lớp người cao niên, kho tư liệu sống của làng ra đi khiến các tích trò cổ dần thất truyền. Lớp người trẻ rời quê lập nghiệp, số còn lại ở làng cũng ít người mặn mà với nghề diễn rối.

Sự xuất hiện của ngày càng nhiều những hình thức giải trí khác nhau khiến chỗ đứng của nghệ thuật rối nước trong đời sống hiện đại dần thu hẹp. Vậy nhưng, ở Bàn Thạch vẫn còn nhiều người đau đáu với truyền thống của ông cha, từng ngày bền bỉ, gìn giữ và làm cho rối “sống” trong đời sống hiện đại với nhiều hình thức khác nhau.

Đã ngoài 60 tuổi nhưng đôi tay, ánh mắt của nghệ nhân Phan Văn Mạnh vẫn rất linh hoạt, tinh tường.

Hễ có đơn vị mời diễn, ông cùng các nghệ nhân trong đoàn rối nước Sông Quê lại tất bật chuẩn bị, mang thủy đình lưu động của mình đến tận nơi yêu cầu.

Ông Mạnh cho biết, anh em trong đoàn rối, bình thường mỗi người một việc, bươn chải kiếm sống nhưng khi có nơi mời diễn, mọi người lại tập hợp mang theo thủy đình, con rối, âm thanh phục vụ nhu cầu người dân khắp trong Nam, ngoài Bắc.

Phường rối của ông thường biểu diễn phục vụ các lễ hội truyền thống, trường học hoặc sự kiện văn hóa. Ngày xưa, người dân đến thủy đình xem rối nước.

Nay, ông mang rối nước, mang thủy đình đến bất cứ nơi đâu có người yêu rối. Những lời mời diễn cũng “lúc mau lúc thưa.”

Những tháng đầu xuân, lời mời diễn rất nhiều nhưng cũng có những thời điểm cả tháng không nhận được lời mời nào.

Tuy nhiên, ở mỗi buổi biểu diễn, chứng kiến sự hào hứng của học sinh cũng như du khách tham quan, ông hiểu rằng, rối nước vẫn còn sức hút và đó cũng là động lực để đoàn của ông tiếp tục biểu diễn.

Tại làng Rạch, ngoài thủy đình cố định tại ao làng, hiện làng có 4 thủy đình lưu động, thủy đình mini của các phường rối và người dân tự xây dựng với mong muốn lưu giữ, nhắc nhở con cháu về giá trị văn hóa truyền thống. Đồng thời, sẵn sàng phục vụ du khách thập phương, những người quan tâm tìm hiểu, nghiên cứu về rối.

Người trong làng không quên truyền dạy cho con cháu kỹ thuật chế tác và điều khiển rối. Do đó, thanh niên, thế hệ trẻ trong làng dù không trực tiếp biểu diễn nhưng vẫn có thể điều khiển con rối theo từng tích trò.

Nhà hát múa rối Ánh Dương của anh Phan Văn Triển là mô hình sáng tạo kết hợp phát triển kinh tế từ nghề sản xuất con rối và du lịch quảng bá hình ảnh nghệ thuật truyền thống của địa phương.

Anh Triển cho biết, từ nhỏ anh được học múa rối và chế tác con rối. Gắn bó, yêu quý và trân trọng nghệ thuật truyền thống, anh mở xưởng chế tác rối mỗi năm cung cấp ra thị trường hàng nghìn con rối đủ mọi kích cỡ và hình dáng khác nhau. Những năm gần đây, làng Bàn Thạch trở thành điểm du lịch được du khách quan tâm.

Nắm bắt sự phát triển và nhu cầu của xã hội, những con rối do anh chế tác không chỉ phục vụ biểu diễn mà còn trở thành món quà lưu niệm độc đáo mang đậm hồn quê Việt Nam được du khách thích thú đón nhận.

Trong nhà, anh thiết kế, tạo dựng một thủy đình mini sẵn sàng biểu diễn khi có khách đến tham quan.

Từ mô hình này, mỗi tháng xưởng của anh đón khoảng 10 đoàn khách đến tìm hiểu. Cũng bởi vậy, nhiều đơn vị liên hệ đặt hàng con rối làm quà tặng giúp xưởng của anh có thêm việc làm và doanh thu.

Từ buổi biểu diễn lưu động của các đoàn múa rối trong làng đến những con rối lưu niệm đa sắc theo chân khách du lịch đi khắp muôn phương, nét đẹp văn hóa của địa phương, dân tộc ngày càng được quảng bá rộng rãi, thu hút sự quan tâm của cộng đồng với công tác bảo tồn và phát huy nghệ thuật đặc sắc này.

Nhằm bảo tồn nghệ thuật múa rối nước, năm 2023, địa phương đầu tư xây dựng lại thủy đình phường rối nước Nam Chấn với kinh phí 200 triệu đồng.

Đây không chỉ là nơi sinh hoạt, biểu diễn mà còn là điểm nhấn văn hóa, góp phần tạo không gian trải nghiệm hấp dẫn cho du khách khi đến với làng Bàn Thạch.

Việc đưa nghệ thuật rối nước vào hoạt động du lịch mở ra hướng phát triển mới vừa tạo thêm sinh kế cho người dân vừa là động lực gìn giữ, phát huy giá trị văn hóa lâu đời của dân tộc./.