Philippines sẽ tiếp quản vị trí Chủ tịch luân phiên ASEAN trong bối cảnh khu vực đang bước vào giai đoạn biến động với nhiều thách thức đan xen về địa chính trị, kinh tế và an ninh.

Ngày 28/10 vừa qua, Malaysia đã chính thức bàn giao vị trí Chủ tịch luân phiên của Hiệp hội Các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) cho Philippines. Trong lễ bế mạc Hội nghị thượng đỉnh ASEAN ở Kuala Lumpur, Thủ tướng Malaysia Anwar Ibrahim đã trao chiếc búa chủ tịch cho Tổng thống Philippines Ferdinand Marcos.

Như thế, Philippines sẽ chính thức đảm nhận vai trò Chủ tịch luân phiên ASEAN vào năm 2026, với cam kết thúc đẩy hòa bình, hợp tác và phát triển bền vững trong khu vực. Theo giới phân tích, nhiệm vụ quan trọng nhất mà Manila phải thực hiện sẽ là việc duy trì tính liên tục và giữ vững đà hợp tác của ASEAN mà Malaysia đã tạo dựng trong nhiệm kỳ trước.

Những kỳ vọng đặt vào Manila không chỉ nằm ở ngoại giao chiến lược mà còn ở khả năng đưa tiềm năng kinh tế của ASEAN thành lợi ích cụ thể cho người dân.

Những nền tảng mà Malaysia tạo dựng

Các chuyên gia đánh giá khi nắm giữ vai trò Chủ tịch ASEAN, Malaysia đã để lại một loạt dấu ấn quan trọng, có thể đóng vai trò nền tảng cho tiến trình hợp tác khu vực trong các năm tiếp theo.

Trước tiên, Malaysia đã đóng vai trò chủ trì và thúc đẩy hội nghị ba bên đầu tiên giữa ASEAN, Hội đồng Hợp tác Vùng Vịnh (GCC) và Trung Quốc. Đây được xem là bước mở rộng hợp tác hiếm có, kết nối ba cấu trúc khu vực có tiềm lực bổ sung lẫn nhau. Trong đó, ASEAN đóng vai trò trung tâm khu vực, GCC có nguồn lực tài chính dồi dào và Trung Quốc có công nghệ, hạ tầng. Đây là khuôn khổ có thể định hình lại sự hợp tác châu Á – Trung Đông trong dài hạn.

Bên cạnh đó, Malaysia đề xuất xem xét cơ chế đặc phái viên thường trực cho vấn đề Myanmar, sự thay đổi lớn so với mô hình luân phiên theo nhiệm kỳ. Đặc biệt, Malaysia nắm vai trò Điều phối viên quan hệ ASEAN–Trung Quốc giai đoạn 2024–2027. Dù là nhiệm vụ nằm ngoài khuôn khổ vị trí Chủ tịch, Malaysia đã tận dụng vai trò điều phối viên để thúc đẩy đối thoại và hợp tác mang tính cân bằng giữa ASEAN và Trung Quốc, đặc biệt trong bối cảnh cạnh tranh chiến lược Mỹ – Trung gia tăng.

Tiếp đó, nước này nêu ra nhiều định hướng chiến lược về kinh tế, gồm Nhóm Công tác Địa kinh tế ASEAN và Chiến lược Công nghiệp ASEAN. Dù các sáng kiến vẫn ở giai đoạn ý tưởng, chúng được xem là nền tảng để ASEAN xây dựng lộ trình công nghiệp và cơ chế phối hợp kinh tế sâu rộng hơn trong tương lai.

Ngoài ra, Malaysia còn thể hiện năng lực ngoại giao mềm trong bối cảnh khu vực phức tạp. Malaysia thể hiện sự linh hoạt, cân bằng trong điều phối các cuộc họp và kết nối lập trường giữa các thành viên, đặc biệt khi khu vực xuất hiện nhiều vấn đề nhạy cảm như bất ổn tại Indonesia, tranh chấp biên giới Thái Lan – Campuchia, tình hình Myanmar leo thang. Dù một số vấn đề vẫn chưa có đột phá, cách tiếp cận của Malaysia giúp duy trì đoàn kết nội khối trong thời điểm khó khăn.

Thách thức từ góc nhìn của giới chuyên gia

Với giới chuyên gia, những kết quả mà Malaysia tạo dựng trong năm qua không chỉ mang tính nhất thời mà còn mở ra các hướng hợp tác dài hạn cần được duy trì và phát huy để tránh rơi vào đứt gãy – điều vốn là hạn chế cố hữu của ASEAN trong các giai đoạn chuyển giao chủ tịch.

Trên phương diện chính trị – an ninh, Chủ tịch Viện Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế Malaysia (ISIS) Faiz Abdullah đánh giá cao hội nghị cấp cao ASEAN – GCC – Trung Quốc mà Malaysia dẫn dắt. Theo ông, khuôn khổ ba bên này có thể trở thành một cấu trúc hợp tác mới, tạo ảnh hưởng lâu dài đối với trật tự khu vực nếu được duy trì qua nhiều nhiệm kỳ.

Trong podcast "Asean Moment", ông phân tích rằng sự kết hợp giữa nguồn lực tài chính của vùng Vịnh, năng lực công nghệ – hạ tầng của Trung Quốc và vai trò điều phối trung tâm của ASEAN đang “tạo ra chiều sâu mới” cho quan hệ liên khu vực. Đây là lần hiếm hoi ASEAN có thể kết nối hai trung tâm quyền lực lớn ngoài khu vực theo cách dung hòa lợi ích của cả ba bên. Tuy nhiên, để duy trì quán tính này, Philippines sẽ cần tiếp tục vận dụng linh hoạt năng lực ngoại giao và cân bằng chiến lược, thay vì để sáng kiến “chết yểu” sau một nhiệm kỳ.

Philippines cũng được kỳ vọng duy trì các nỗ lực của Malaysia trong xử lý vấn đề Biển Đông và khủng hoảng Myanmar. Cựu Đại sứ Malaysia tại Singapore, ông Ilango Karuppannan, nhấn mạnh rằng cả hai vấn đề đều phải được dẫn dắt trong khuôn khổ ASEAN để tránh nguy cơ bị các cường quốc chi phối. Malaysia được cho là sẵn sàng hỗ trợ Manila, đặc biệt khi nước này vẫn đảm nhiệm vai trò điều phối quan hệ ASEAN – Trung Quốc đến năm 2027.

Riêng với Myanmar, Ilango khẳng định tính bất cập của cơ chế đặc phái viên luân phiên hằng năm. Khi đặc phái viên liên tục thay đổi, các cuộc tiếp xúc, đàm phán và xây dựng lòng tin gần như phải khởi động lại từ đầu. Do đó, ông ủng hộ mạnh mẽ đề xuất bổ nhiệm đặc phái viên thường trực, người có thể nắm bắt tình hình và duy trì tiến trình trong nhiều năm liên tiếp. Quan điểm này được Faiz Abdullah đồng tình. Ông cho rằng đây thậm chí là “ưu tiên hàng đầu” mà Philippines nên thúc đẩy nếu muốn tạo đột phá trong hồ sơ Myanmar.

Ở lĩnh vực kinh tế, nghiên cứu viên cao cấp Joanne Lin của Viện ISEAS–Yusof Ishak nhận định Malaysia đã đưa ra nhiều định hướng tham vọng nhưng vẫn chỉ ở giai đoạn phác thảo. Những sáng kiến như Nhóm Công tác Địa kinh tế ASEAN hay Chiến lược Công nghiệp ASEAN mới chỉ tạo khung ban đầu, chưa có lộ trình cụ thể. Bà cho rằng một trong những nhiệm vụ quan trọng của Philippines sẽ là “đưa các sáng kiến xuống mặt đất” thông qua việc xây dựng lộ trình toàn khối cho các ngành mũi nhọn, thiết kế cơ chế huy động vốn phù hợp và mở rộng kênh hợp tác với khu vực tư nhân.

Theo Lin, trong bối cảnh cạnh tranh công nghệ và chính sách giữa Mỹ và Trung Quốc ngày càng gay gắt, ASEAN rất cần một tiếng nói thống nhất, đặc biệt là về các lĩnh vực chiến lược như bán dẫn, công nghệ số và chuỗi cung ứng khu vực. Bà đề xuất ASEAN nên có lộ trình bán dẫn chung, một quỹ hạ tầng số ASEAN, hoặc các chương trình hợp tác cụ thể hơn thay vì chỉ dừng ở mức tuyên bố.

Các sáng kiến này, nếu được hình thành dưới thời Philippines, có thể đánh dấu bước chuyển quan trọng khi đưa ASEAN từ trạng thái “phối hợp và thảo luận” sang “thực thi và triển khai”

Giải quyết vấn đề dân sinh, bài toán xây dựng lòng tin

Dù Malaysia được đánh giá cao về khả năng điều phối mềm dẻo trong một giai đoạn đầy biến động, các chuyên gia cho rằng nhiệm kỳ vừa qua vẫn bộc lộ một số hạn chế mang tính hệ thống của ASEAN, những điểm nghẽn mà Philippines và các chủ tịch kế nhiệm cần tiếp tục xử lý nếu muốn duy trì vai trò trung tâm của khối.

Theo ông Faiz Abdullah, Hội nghị Cấp cao Đông Á (EAS), vốn được xem là diễn đàn chiến lược hàng đầu quy tụ các cường quốc trong và ngoài khu vực, đã không còn phát huy đúng vai trò. EAS ngày càng trở nên hình thức và việc nhiều lãnh đạo cấp cao vắng mặt, cùng với cạnh tranh Mỹ – Trung ngày càng căng thẳng, hoạt động xây dựng chương trình nghị sự chung gần như đình trệ. Điều này làm suy yếu nỗ lực của ASEAN trong việc duy trì “vai trò trung tâm” trong các khuôn khổ đa phương rộng lớn hơn.

Ở góc nhìn rộng hơn, nghiên cứu viên Joanne Lin (ISEAS–Yusof Ishak Institute) chỉ ra rằng sự thiếu quyết đoán của ASEAN trong phản ứng trước các biến động nội khối đang làm tổn hại đến hình ảnh của tổ chức trong mắt người dân. Những diễn biến như xung đột biên giới Thái Lan – Campuchia, bạo loạn lan rộng tại Indonesia hay tình trạng đình trệ trong xử lý khủng hoảng Myanmar cho thấy khoảng cách giữa khả năng ứng phó của ASEAN và kỳ vọng của công chúng.

Theo Lin, phần lớn công dân ASEAN đánh giá khối qua những tác động thực tế đến đời sống, bao gồm an ninh cộng đồng, sinh kế, việc làm và cơ hội phát triển. Tuy nhiên, ASEAN lại thường được nhìn nhận là thiên về ngoại giao trong khi thiếu các công cụ thực chất để can thiệp vào các vấn đề dân sinh bức thiết. Điều này dẫn đến sự suy giảm niềm tin, đặc biệt trong bối cảnh nhiều quốc gia thành viên đang đối mặt với các thách thức kinh tế – xã hội sau đại dịch.

Theo Lin, chỉ khi người dân thấy được mối liên hệ trực tiếp giữa hợp tác khu vực với việc làm, giáo dục, năng lực thích ứng trước khủng hoảng và chất lượng cuộc sống, ASEAN mới khẳng định được giá trị thực sự của mình. Đây là bài toán mà Manila nhiều khả năng phải tiếp tục giải trong nhiệm kỳ tới./.